За антонимите во насловите на новинарските текстови на македонски јазик

Трудот ја истражува антонимијата по претпоставка дека новинарите ја користат често во насловите на новинарските текстови, за изразување креативност и интенцијалност како важни одлики на новинарскиот потстил на публицистичкиот стил.

 

Трудот е објавен во списанието на Инситутот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Македонистика 16, Скопје 2017, 251-266

Автор: Билјана Никовска

Апстракт: Трудот ја истражува антонимијата по претпоставка дека новинарите ја користат често во насловите на новинарските текстови, за изразување креативност и интенцијалност како важни одлики на новинарскиот потстил на публицистичкиот стил. Фокусот е ставен на контекстуалната антонимизација и на антонимијата на фраземско рамниште, кои се специфични за насловите на новинарските текстови на македонскиот јазик. Дел од заклучоците се однесуваат и на граматичкиот аспект (на антонимните односи на морфолошко и на синтаксичко рамниште). Предвид е земена сложеноста на антонимијата кога таа се дефинира пошироко.

Клучни зборови: антоними, антонимија, контекстуална антонимизација, фраземи, публицистички функционален стил, новинарски потстил, наслови

Овој труд е заснован на хипотезата дека во новинарскиот потстил на публицистичкиот стил постои тенденција за контекстуална антонимизација, исто така, и на претпоставката дека насловите на новинарските текстови можат да дадат интересни примери со антоними на фраземско рамниште. Оваа хипотеза се докажуваше на материјал од четири дневни весници (Дневник, Вест, Вечер и Нова Македонија) и два популарни веб-портали (Офф.нет и Окно.мк[1]) на македонски јазик, со дневен карактер на објавување. Истражувањето се ограничи на насловите од текстовите, кои го одразуваат карактерот на новинарскиот стил – стандарден јазик, стегнат, со кратки и јасни реченици, кои треба брзо да пренесат информација и да привлечат внимание. Беше опфатен периодот од 2010 до 2015 година. Идејата беше да се земат предвид весници со дневeн карактер на издавање, во кои се води сметка за нормата на јазикот, но кои стилски, сепак, се разликуваат. Со оглед на експанзијата на веб-порталите, неминовно се наметна потребата да се вклучат во анализата и веб-портали, за да се види состојбата со антонимијата и во нив. Двата избрани веб-портали се издвојуваат по својот квалитет, времето на опстојување на македонскиот веб-простор и по бројноста на посетители. Како што се претпоставуваше, и тие дадоа солиден материјал за анализа на темата. Во поглед на тоа кој временски период да се опфати, идејата беше временскиот опсег да биде поширок, а изборот кој медиум со кој период да се истражува, е случаен.

Проучувањето на антонимите на конкретниот материјал (насловите на новинарските текстови на македонски јазик) се водеше според следниве две општоприфатени сознанија: првото сознание, дека антонимите се зборови со спротивно значење и второто сознание, дека спротивноста може да биде најразлично сфатена и дека од нејзиното дефинирање, всушност, зависи како ќе им се пристапи и на антонимите, т.е. кој однос ќе биде сфатен како спротивен и за каква спротивност може да се зборува (како и тоа дали односот на спротивност ќе се разгледува независно или зависно од контекстот).

Контекстуална антонимизација

Контекстот е средство со помош на кое и лексемите што изворно не се во некој однос, можат да остварат однос (Драгиќевиќ, 2007: 286). Истражуваниот материјал покажа значителен број наслови кои, според своите особености, се вбројуваат во групата на наслови со антоними / антонимни односи зависни од контекстот, и токму тие ќе бидат предмет на анализа во овој дел.

Во продолжение се анализираат примерите во кои се спротивставуваат две лексеми во рамките на дадениот контекст:

  1. Од социјалци станаа должници на државата, Вест, 15.1.2011, бр. 3169, Македонија

Во примерот бр. 1, контекстот ги одредува лексемите „социјалци“ и „должници“ како антоними (државата по правило им дава на „социјалците“). Надвор од овој контекст, овие лексеми не се врзани со антонимна врска.       

  1. Умреа родилка и неродено бебе, Вест, 27.1.2011, бр. 3178, рубрика Македонија

Во примерот бр. 2, „родилка“ и „бебе“ се спротивставени со значењата „таа што носи“ и „тоа што е донесено“. Спротивставувањето се засилува со придавката „неродено“ – таа што раѓа и тоа што не е родено.

  1. Иван исцелител ги решава мистериите, љубовните маки и ситуациите на балканските и светските ѕвезди, Офф.нет, 5.1.2015, рубрика На дното

Иако „балканските“ ѕвезди се дел од „светските“ (Балканот е во светот), авторот ги издвојува и ги спротивставува. Балканот и светот, балканското и светското (некаде Балканот и Европа, балканско и европско) често се спротивставуваат со значењата мало, ограничено, примитивно, племенско, „бурето барут“, провинциско, хаотично, назадно, безнадежно за „Балканот“ и за „балканското“, наспрема големо, широко (неограничено), напредно, развиено, средено, надежно за „светот“ и „светското“. Покрај ова, балканските и светските може да се спротивставени и со значењето „блиско, домашно, наше“ наспрема „подалечно, странско“. Ваква значенска сротивставеност има и во примерите:

  1. Работи со цела Европа, не дошла на ред татковината, Нова Македонија, 2.2012, бр. 22516, рубрика Македонија
  2. Германски возови со балкански доцнења, 12.2010, бр. 40612, Дневник, рубрика Свет
  3. Инвестирање – Милиони за странците, трошки за нашите? Нова Македонија, 2.2012, бр. 22512, рубрика Економија

Во примерот бр. 6, Инвестирање – Милиони за странците, трошки за нашите, се забележува уште една појава, појава на повеќе антонимни парови во еден ист наслов (или вкрстени антоними): странците – нашите и милиони – трошки (во примерот бр. 6). 

Во одредени контексти авторите одлучуваат да создадат антонимен пар по звук, како начин за изразување на креативноста и стилско обележување. На пример, дружба – служба, превенција – прохибиција, махер – малер, ука – бука, кантримен – дискантрија, штета – заштита, во следните наслови:

  1. Дружба и служба во име на монодрамата, Вечер, 27.4.2013, бр. 15274, Култура
  2. За дрогите: превенција а не прохибиција, Офф.нет, 7.2015, рубрика Набрзинка
  3. Махер и малер на колото, Офф.нет, 1.2015, рубрика Кец у два
  4. Наместо ука, во театрите бука, Дневник, 9.12.2010, бр. 40602, рубрика Култура
  5. Кантримен и дискантрија, 12.2010, бр. 40604, Дневник, рубрика Отворена
  6. Повеќе штета отколку заштита, Нова Македонија, 3.2012, бр. 22530, рубрика Македонија

 

Во примерот бр. 9, Махер и малер на колото, лексемите „махер“ и „малер“ антонимно се употребени само во конкретниот контекст. Во речник се наоѓаат со значењата, за малер: „лоша среќа, несреќа, неприлика, непријатен случај“; за махер „снаодлив човек, мајстор, специјалист, но може и во негативно значење“.

            Уште еден пример во кој односот меѓу лексемите се чувствува како спротивставување по звук е и примерот бр. 13, Ние пиши, тие избриши. Антонимниот пар пиши – бриши функционира како антонимен и надвор од контекстот. И во овој пример може да зборуваме за вкрстување на антонимите во рамките на еден наслов (ние – тие, пиши – избриши).

 

  1. Ние пиши, тие избриши, Дневник, 22.11.2010, бр. 40588, рубрика Отворена

Некои контекстуални антоними, кои, всушност, не се вистински антоними, поради честата употреба и честото ставање во релација, почнуваат да се доживуваат и како фразеолошки изрази, па употребата на едниот (дури и надвор од контекст) спонтано поттикнува асоцијација на другиот. На пример: професори – студенти, уметност – наука, некогаш – денес, партизани – нацисти[2], зеленчук – овошје, пациент – докторка, лекарите – сестрите, пациенти – лекари, родители – деца:

  1. Харвард забрани љубов меѓу професори и студенти, Офф.нет, 2.2015, рубрика Набрзинка
  2. Ајнштајн и Пикасо: спрегата помеѓу уметноста и науката, Офф.нет, 11.2015, рубрика Статија
  3. Вера Јоциќ, некогаш и денес, Офф.нет, 7.2015, рубрика Македонштина
  4. За партизаните сме, не сме нацисти, 7.2015, рубрика Фудбал
  5. Цената на совршено убавиот зеленчук и овошје, Офф.нет, 6.2015, рубрика Храна
  6. Пациент нокаутирал докторка, Вест, 4.1.2011, бр. 3160, Црна хроника
  7. Прашањата од екстерното повеќе ги исплашија родителите и децата, 6.2015, бр. 41957, Дневник, рубрика Актуелно

Антонимните парови со бои најчесто се одредени од контекстот. Во примерот бр. 21, Две жолти и црвен за еден фаул, се среќава сопоставување на боите жолт (картон) и црвен (картон), кои се антоними зависни од контекстот, во случајов, во областа на спортот. Во примерот бр. 22, Бело или црно вино, само од контекстот (според именката што ја определуваат овие придавки – вино) знаеме дека, всушност, ниту белото вино е навистина „бело“, ниту црното вино е навистина „црно“, туку едното е со жолтеникави, а другото со црвенкасти нијанси. Во примерот бр. 23, Од „црвеното“ кон „зеленото“, црвеното се однесува на комунистичката, а зеленото на политиката спротивна на комунистичката, која се појавува во посткомунистичките земји.

  1. Две жолти и црвен за еден фаул, Офф.нет, 9.2015, рубрика Фудбал
  2. Бело или црно вино, Вест, 18.1.2011, бр. 3171, рубрика Здравје
  3. Од „црвеното“ кон „зеленото“, Дневник, 18.11.2010, бр. 40585, рубрика Отворена
  4. Црно и светкаво за новогодишната вечер, Дневник, 25.12.2010, бр. 40616, рубрика Мода

Во примерот со бр. 24, Црно и светкаво за новогодишната вечер, во основата на контекстуалниот антоним црно – светкаво е антонимниот пар црн – бел, за кој некои автори сметаат дека е единствениот вистински антонимиски пар во сферата на боите (Бандиловска-Ралповска, 2012: 165-175).

 

Како издвоени случаи може да се анализираат примерите со роднински врски, како на пример:

  1. Се отруле мајка и ќерка, Вест, 5.1.2011, бр. 3161, Црна хроника
  2. Татко и син заедно ќе скокаат по крстот, Нова Македонија, 10.1.2012, бр. 22476, Скопје

Драгиќевиќ (2007: 286) овие ги нарекува невистински, наспрема вистинските (како: под – над).

Специфичен е, исто така, случајот на ставање во антонимна врска имиња на познати личности. Во примерот бр. 27, Коалиција против Груевски и Црвенковски, и примерот бр. 28, Груевски: Одиме на локални – Бранко: Не одиме на локални, антонимната врска е поставена меѓу имињата на двајца политичари од двете најголеми спротивставени политички партии во Македонија, едниот водач на „десницата“, другиот на „левицата“. Во еден таков контекст, овие две личности станаа поим за спротивставеност, поради спротивставените политички погледи и спротивставени дејствувања на политичко-општествената сцена. Од нивните имиња се развија и поимите „груевизам“ и „бранковизам“. Во примерот бр. 27., двете сопоставени имиња стануваат член од друг антонимен пар, т.е. коалицијата – Груевски и Црвенковски.

  1. Коалиција против Груевски и Црвенковски, Дневник, 28.12.2010, бр. 40618, рубрика Публика
  2. Груевски: Одиме на локални – Бранко: Не одиме на локални, Вечер, 13.1.2013, бр. 15185, Македонија

Како издвоени случаи можат да се анализираат и примерите со бр. 29, Знаењето е сила, илустрацијата е моќ, и бр. 30, Брисел ја сака полуполната, а не полупразната чаша, во кои во антонимен однос се поставени два синонима (сила – моќ, полуполна – полупразна). Примерите од типот полуполна – полупразна се нарекуваат уште и синоантоними бидејќи изгледаат како антоними, симетрични се, но не се антоними туку се синоними. Во контекстот на овој наслов, во антонимен однос се уште и сака / не сака, (зборот сака од втората реченица е испуштен). Сврзникот а ги става во антонимен однос двете дел-реченици од кои е составен насловот: Брисел ја сака полуполната – (Брисел) не (ја сака) полупразната чаша. Во примерот со бр. 29 има и вкрстување на антонимите: знаењето – илустрацијата, сила – моќ.

  1. Знаењето е сила, илустрацијата е моќ, Офф.нет, 3.2015, рубрика Македонштина
  2. Брисел ја сака полуполната, а не полупразната чаша, Дневник, 27.5.2010, бр. 40442, рубрика Во фокусот

            Издвоен случај, во кој на парадоксален начин се изразува спротивност во самата именска група се примерите:

  1. Пасивен активизам, Офф.нет, 6.2015, рубрика Набрзинка
  2. Победнички порази, Дневник, 4.12.2010, бр. 40599, рубрика Економски дневник
  3. Младост остаре чекајќи пат, Дневник, 1.12.2010, бр. 40596, рубрика Македонија

Во примерот бр. 33, Младост остаре чекајќи пат, се мисли на езерото Младост во Скопје, но јасна е намерата да се поврзат овие два реченични члена поради антонимна асоцијативност (младост – старост).

Во некои наслови спротивставувањето не е во рамките на една именска група, туку две именски групи се спротивставуваат меѓу себе:

  1. Лесна победа, тешка фотелја за Путин, Нова Македонија, 6.3.2012, бр. 22523, рубрика Свет
  2. Долна уста, горен анус, Нова Македонија, 22.2.2012, бр. 22512, рубрика Коментари и дебати)
  3. Обединети криминалци, разединети интелектуалци, Дневник, 9.1.2010, Бр. 40330, рубрика Економски дневник
  4. Понизок стандард за повисок рејтинг, Дневник, 26.1.2010, бр. 40343, рубрика Едиторијал
  5. Мудрец за преживување, лисец за компромиси, Нова Македонија, 5.1.2012, бр. 22473, рубрика Македонија
  6. Млака претстава за жешка стварност, Дневник, 29.12.2010, бр. 40619, рубрика Култура
  7. Мал чекор за Фејсбук, голем чекор за Фејсбук човештвото, Офф.нет, 1.2015, рубрика Интернет

Во контекстот на примерот бр. 40, Мал чекор за Фејсбук, голем чекор за Фејсбук човештвото, „мал чекор“ и „голем чекор“ се спротивставуваат со значењето „нешто со мала важност“ наспрема „нешто со голема важност“.

Контекстуалната спротивност може да се изразува во рамките на реченица со еден прирок, при што антонимноста произлегува од нејзината содржина во целост. Вакво спротивставување има во примерите со бр. 41, За среќен брак потребно е неверство, со бр. 42, Нечистотијата ги валка белите дробови и со бр. 43, Шеќерот ќе загорчи. „Неверството“ во бракот е причина за   несреќен, не за среќен брак, „белото“ се врзува со чистота, „шеќерот“ е сладок, слаткото е пријатно, а не горчливо чувство.

  1. За среќен брак потребно е неверство, Дневник, 5.1.2010, Бр. 40327, рубрика Омнибус
  2. Нечистотијата ги валка белите дробови, Дневник, 20.12.2010, бр. 40611, рубрика Македонија
  3. Шеќерот ќе загорчи, Дневник, 22.1.2010, бр. 40340, рубрика Економија

Не е ретка појавата на спротивставување на дел-речениците (во кои носители на антонимна врска можат да бидат и повеќе членови од дел-речениците). Во примерот бр. 44, Германското пишува судбини, македонското не пишува ни обвиненија, во антонимска врска се германското и македонското, пишува и не пишува, судбини и обвиненија. Во примерот бр. 45, Сегде сонце, во Дебарско нова лавина, се спротивставуваат сегде и Дебарско (поширока и тесна просторна определба) и сонце и лавина (добри и лоши временски услови). Во вториот пример има и испуштање на прирокот, исто како и во примерот со бр. 46, Едниот песимист, другиот оптимист, во просек – реалисти. Во случајот со бр. 47, Зоврива во Авганистан, ние не се плашиме, иако нема лексеми што би ги поврзале во антонимен пар, двете дел реченици во целост се спротивставени значенски: Зоврива во Авганистан (станува опасно, станува страшно), но ние не се плашиме. Ваков тип на антонимна врска има и во насловот со бр. 48, Дете што не сакало бои, дома нацртало икона. Во лексиколошките трудови за антоними се спомнуваат инкомпатибилни (неспоиви) антоними, како деновите од седмицата (понеделник, вторник...). Вакво сопоставување има помеѓу среда и петок во примерот со бр. 49, Власта ќе протестира в среда, опозицијата в петок, во кој освен овој, антонимен е и парот власт – опозиција.

  1. Германското пишува судбини, македонското не пишува ни обвиненија, Нова Македонија, 20.2.2012, бр. 22510, рубрика Македонија
  2. Сегде сонце, во Дебарско нова лавина, Нова Македонија, 20.2.2012, бр. 22510, Македонија
  3. Едниот песимист, другиот оптимист, во просек – реалисти, Нова Македонија, 3.2012, бр. 22530, рубрика Македонија
  4. Зоврива во Авганистан, ние не се плашиме, Нова Македонија, 2.2012, бр. 22517, рубрика Македонија
  5. Дете што не сакало бои, дома нацртало икона, Дневник, 10.6.2015, бр. 41963, рубрика Метропола
  6. Власта ќе протестира в среда, опозицијата в петок, Вест, 24.1.2011, бр. 3175, рубрика Свет

Од примерите во оваа анализа може да се забележи и на кој начин се спојуваат, т.е. како се раздвојуваат антонимните парови во насловите на новинарските текстови. Ова се постигнува најчесто со латинскиот збор версус или со неговата скратеница на латиница (vs.) или на кирилица (вс.), со запирка или со сврзниците и, а, ама, против, туку, отколку.

Антонимизацијата на фраземско рамниште

Антонимна релација може да се добие и со спротивставување на два фразеолошки изрази (фразеологизми, фраземи). Како што е познато, фразеолошките изрази се зборовни споеви што се употребуваат во јазикот како целосни или како готови јазични елементи со единствено значење. Тие се често јазично средство во новинарскиот потстил бидејќи во куса форма (што е општа карактеристика на овој потстил) може да се искаже став и истовремено силно да се влијае на примачите. Тие се и израз на креативноста на авторот. И оваа анализа на антонимите во новинарскиот потстил покажа дека фразеолошките изрази (клучни се тука, се разбира, антонимните) се специфично и често јазичноизразно средство.

Во лексикологијата се споменуваат различни видови фразеолошки изрази. Акцентот овде е ставен на старите и на новите фразеолошки изрази, но во насловите употребени во модифицирана форма. Во анализираните наслови, особено во насловите од веб-порталот Офф.нет.мк, но често и во насловите од весникот Дневник (поретко во другите извори), се забележува тенденцијата за модификација на спротивставените фразеолошки изрази. Авторите често го употребуваат ова средство за јазично изразување и успеваат токму со него да го постигнат ефектот на стилска препознатливост.

Старите фразеолошки изрази се фразеолошки изрази што им се познати на говорителите на македонскиот јазик, како следниве примери:

  1. Лева рака десен џеб[3] на прес-конференција, Офф.нет, 5.2015, рубрика Кошарка
  2. Вистини и заблуди за витата линија, Вест, 13.1.2011, бр. 3167, рубрика Здравје
  3. Пеев и плачев на свадбата на ќерка ми, Вест, 18.1.2011, бр. 3171, рубрика Живот
  4. И старо и младо на прошетка, Нова Македонија, 3.2012, бр. 22534, рубрика Скопје
  5. Милошоски: Многу бабици, килаво дете, Дневник, 27.1.2010, бр. 40344, рубрика Во фокусот
  6. Бел образ, црн образ[4], Дневник, 6.12.2010, бр. 40600, рубрика Отворена

 

Меѓутоа, во насловите на новинарскиот потстил, често се употребуваат изменети. Во продолжение се дадени  некои од нив, а во заграда се ставени фразеолошките изрази од кои (најверојатно) се мотивирани:

  1. Чест секому, бод никому во Берлин, Офф.нет, 4.2015, рубрика Фудбал (Чест секому, вересија никому)
  2. Удолу длабоко, угоре ФБИ, Офф.нет, 6.2015, рубрика Свет (Угоре високо, удолу длабоко)
  3. Угоре убаво, удолу ужасно, Офф.нет, 12.2015, рубрика Македонштина (Угоре високо, удолу длабоко)
  4. Слобода или лајк, Офф.нет, 1.2015, рубрика Разно (Слобода или смрт)
  5. Европа или смрт, Офф.нет, 1.2015, рубрика Свет (Слобода или смрт)
  6. Мал чекор за Фејсбук, голем чекор за Фејсбук човештвото, Офф.нет, 1.2015, рубрика Интернет (Мал чекор за човекот, голем за човештвото)
  7. Маж рекол, маж одрекол, Офф.нет, 3.2015, рубрика Разно (се наоѓа уште и како Пес рекол, пес одрекол[5])
  8. Ти зборувам Македонијо, сети се Грцијо, Нова Македонија, 16.2.2012, бр. 22507, рубрика Македонија (Ти зборувам ќерко, сети се снао)
  9. Деликвенцијата да се спречи, а не да се лекува, Нова Македонија, 4.2012, бр. 22551, рубрика Македонија (Подобро да се спречи, отколку да се лечи)
  10. Сè тече сè се менува, само денарот е вечен[6], Нова Македонија, 4.2012, бр. 22564, Македонија (Сè тече сè се менува)
  11. Од давачка, плачка, Дневник, 16.1.2010, Бр. 40336, рубрика Во фокусот (Од играчка, плачка)
  12. Водата спие, власта не, Дневник, 7.12.2010, бр. 40601, рубрика Отворена (Водата стои, ти не)
  13. Од крв и челик, Дневник, 17.11.2010, бр. 40584, рубрика Отворена (Од крв и месо)

Од примерите се забележува дека стилскиот ефект најчесто се постигнува со замена на една компонента со друга, но и со додавање на компонента (како Фејсбук човештвотово примерот со бројот 61: Мал чекор за Фејсбук, голем чекор за Фејсбук човештвото или како во примерот со бр. 65: Сѐ тече сѐ се менува, само денарот е вечен, во кој е додаден делот само денарот е вечен).

Во најголемиот број случаи во овој тип наслови, по измената, исказот може да се разбере само ако се прочита новинарскиот текст. Особено во примери како следниве:

  1. Ќелави сме, не сме зло, Офф.нет, 7.2015, рубрика Разно
  2. Анѓа и тигрите, Нова Македонија, 18.2.2012, бр. 22509, рубрика Коментари и дебати

 

Овде, насловот со бр. 69, Ќелави сме, не сме зло, се однесува на реакција на еден маж (ќелав) против трендот негативните ликови во филмовите да бидат ќелави (Лекс Лутор во Супермен, Бејн во Бетмен, Волдермор во Хари Потер, Дарт Мол во Војна на ѕвездите). Во примерот со бр. 70, Анѓа и тигрите (од „Аска и волкот“, наслов на стара босанска детска приказна ), Анѓа е Анџелина Џоли, а тигрите се „идеолошките наследници на Аркановите тигри, Легиините шкорпиони, Младиќевите четници и сите оние бесни пци на војната што за долги децении осакатија една мирна земја“ (цитат од текстот).

Модификацијата може да биде и од некоја парола што се извикува. Во следниов пример една таква парола се користи и за претставување на некаков парадокс или иронија:

  1. Европа е капут. Да живее Европа, Офф.нет, 11.2015, рубрика Разно (Царот е мртов. Да живее царот!)

Во новинарскиот потстил се среќаваат и нови фразеолошки изрази, кои можат да  произлезат од: актуелни рекламни слогови (Сурфај локално, пафтај глобално), наслови на книги (Плажата мина, тркалото никогаш), имиња на проекти (Купи куќа, купи село и Знаењето е сила, илустрацијата е моќ), наслови на филмови (Врати широко подзатворени). Специфично за нив е тоа што во насловите на новинарските текстови, најчесто, се користат модифицирани. Во продолжение се дадени примери со нови фразеолошки изрази, модифицирани и антонимни.

  1. Сурфај локално, пафтај глобално, Офф.нет, 6.2015, рубрика Храна (Мисли глобално, дејствувај локално, познат рекламен слоган)
  2. Плажата мина, тркалото никогаш, Офф.нет, 7.2015, рубрика Набрзинкa (Година пролази, дан никад, роман на Жарко Лаушевиќ)
  3. Купи куќа, купи село, Офф.нет, 8.2015, рубрика Разно (Купи куќа, купи стан, име на проектот на Владата на РМ за субвенциониран станбен кредит)
  4. Врати широко подзатворени, Офф.нет, 11.2015, рубрика Свет (Очи широко затворени, познат филм на режисерот Стенли Кјубрик)
  5. Знаењето е сила, илустрацијата е моќ, Офф.нет, 3.2015, рубрика Македонштина (Знаењето е сила, знаењето е моќ, име на проект на Владата на РМ за зголемување на свеста кај јавноста за важноста од образование)
  6. Водете љубов, а не политички партии, Вест, 12.1.2011, бр. 3166, Живот (Водете љубов, а не војна[7], антивоен слоган што се поврзува со американската контракултура од 60-тите, првично користен од противниците на војната во Виетнам)
  7. Скопје ќе гори, Авалон ќе слави, Вечер, 13.6.2013, 15307, Забавна („Скопје гори“ е познат музички фестивал во организација на продуцентската куќа „Авалон“)

Во случајот бр. 72, Сурфај локално, пафтај глобално, можно е да се работи за јазична грешка (треба павта, а не пафта) или за свесна употреба на погрешниот збор заради создавање антонимен пар по звук. Истиот рекламен слоган, во порталот Окно.мк и во весникот Дневник е искористен на следниот начин:

  1. Мисли глобално, печати локално, Окно.мк, 15.1.2014, Технологија / Екологија (Мисли глобално, дејствувај локално)
  1. Размислувај глобално, планирај локално!, 5.2010, бр. 40424, Дневник, рубрика Хоби

Во примерот со бр. 78, Скопје ќе гори, Авалон ќе слави, антонимноста е постигната со дополнувањето Авалон ќе слави.

Присутна појава во одредени антонимни изрази е елипсата, т.е. елиптичните антонимни изрази и фразеологизираните елиптични антонимни изрази. (Цветковски, 1987: 155-160) Од ексцерпираниот материјал, ги наведуваме следниве примери со елипса (во текстот во заградата зацрнет е испуштениот дел):

  1. Битката на Ал Џезеира: Да се биде или не Шарли,1.2015, рубрика Медуми (... да не се биде ...)
  2. Што донесе, а што не Африканскиот куп на нации, Офф.нет, 2.2015, рубрика Фудбал (... не донесе...)
  3. Што може да направи фото-апарат, а камера не може, Офф.нет, 10.2015, рубрика Фудбал (... не може да направи)
  4. Рака или не е рака, Офф.нет, 10.2015, рубрика Фудбал (рака е ...)
  5. Двајца тешко повредени, тројца полесно, Вест, 6.1.2011, бр. 3162, рубрика Црна хроника (... полесно повредени)
  6. Суерез се извини, но не на Евра, Нова Македонија, 6.1.2012, бр. 22474, рубрика Фудбал (..., но не се извини ...)
  7. Од евробанкрот ќе се спасиме, од рецесија – тешко, Нова Македонија, 26.1.2012, бр. 22489, рубрика Економија (... тешко ќе се спасиме)
  8. Играат мал, а се подготвуваат за првенство во голем фудбал, Нова Македонија, 16.2.2012, бр. 22507, рубрика Фудбал (Играат мал фудбал, ...)
  9. Ако треба ќе штедиме на леб, ама на возилата никако, Нова Македонија, 4.2012, бр. 22554, рубрика Македонија (... никако нема да штедиме)
  10. Старите коли со повисоки давачки од новите, Дневник, 29.1.2010, бр. 40346, рубрика Економија (... новите коли)

Од сите најдени примери со елипса во реченицата (од кои неколкуте горенаведени се само мал репрезентативен примерок), се гледа дека најподложен на елипса е прирокот.

            Со оглед на тоа што само три наслови од ексцерпираниот материјал беа најдени во неизменета форма, едниот наслов на книга (која е и филмувана), вториот наслов на филм, третиот наслов на роман за деца, а постои во нив антонимен однос, ќе бидат наведени овде како издвоени случаи:

  1. Ангели и демони, 12.2010, бр. 40614, Дневник, рубрика Култура
  2. Очи широко затворени, 12.2010, бр. 40598, Дневник, рубрика Отворена (во немодифицирана форма, од оригиналот на англ. Eyes wide shut)
  3. Големи и мали, Дневник, 22.1.2010, бр. 40340, рубрика Отворена (се препознава аналогијата со насловот на романот за деца од Б. Смаќоски, Големи и мали)

 

 

Специфични појави

           Добро е да се потенцираат неколку специфични појави, кои произлегоа директно од анализата на насловите (диктирана овде од специфичните контексти на новинарскиот текст):

  1. Појавата на вкрстени антонимни парови:
  • Уметноста минато, незнаењето идно, Дневник, 3.4.2010, бр. 40400, рубрика Економски дневник (уметност – незнаење, минато – идно)
  1. Тенденцијата за создавање антонимни парови по звук:
  • Од беда, до победа, Дневник, 28.5.2010, бр. 40443, рубрика Отворена
  1. Појавата на контекстуални антоними, кои, поради честата употреба, се доживуваат како фразеолошки изрази:
  • Доктори се фалат, пациенти се жалат, Дневник, 18.9.2010, бр. 40535, рубрика Актуелно
  1. Специфичноста на антонимните парови со бои во контекстот:
  • Црно и светкаво за новогодишната вечер, Дневник,25.12.2010, бр. 40616, рубрика Мода

 

  1. Антонимните парови од членови во роднинска врска:
  • Татко и син заедно ќе скокаат по крстот, Нова Македонија, 10.1.2012, бр. 22476, Скопје
  1. Синоними во антонимен однос:

-     Знаењето е сила, илустрацијата е моќ, Офф.нет, 3.3.2015, рубрика Македонштина

  1. Случаите со антонимен однос во рамките на именската група, во рамките на реченицата со еден прирок и во рамките на сложена реченица:
  • Леброн е најлошот најкорисен играч, Вечер, 14.6.2013, 15308, Спорт
  • За среќен брак потребно е неверство, Дневник, 5.1.2010, бр. 40327, рубрика Омнибус
  1. Контекстуализацијата на антонимниот однос кај старите и новите фразеолошки изрази (особено тенденцијата во новинарскиот потстил овие изрази да се користат во изменета форма):
  • Пари на рака – гатање од ракав, Дневник, 20.2.2010, бр. 40365, рубрика Во фокусот (Пари на рака, Мара за рака)
  • Размислувај глобално, планирај локално!, 4.5.2010, бр. 40424, Дневник, рубрика Хоби (Мисли глобално, дејствувај локално)
  1. Елипсата во контекстуалните антонимни изрази:
  • Двајца тешко повредени, тројца полесно, Вест, 6.1.2011, бр. 3162, рубрика Црна хроника (... полесно повредени)

Специфичен случај се насловите во кои се испушта прирокот:

  • Фашисти или не, народот ги избра, Вечер, 23.1.2013, бр. 15193, Балкан и свет (Фашисти се или не се фашисти, ...)
  1. Присуството на наслови составени од две засебни реченици (најчесто извични), кои влегуваат во антонимна врска:
  • Проклетство, збогум! Здраво револуцијо!, Окно.мк, 7.3.2014, Став
  • Гејови, стоп! Кинкстери напред, марш![8] Окно.мк, 28.3.2014, Психологија
  1. Наслови во кои наместо да парафразира, авторот цитира, па, наместо сложена реченица добиваме две реченици со по еден прирок поврзани со интерпункциски знак заради постигнување ефект.
  • Груевски: Одиме на локални – Бранко: Не одиме на локални, Вечер, 13.1.2013, бр. 15185, Македонија
  1. Состојбата на ставање во антонимен однос имиња на познати личности, кои претставуваат нешто пошироко:
  • Коалиција против Груевски и Црвенковски, Дневник, 28.12.2010, бр. 40618, рубрика Публика

 

Заклучоци од истражувањето

Од вкупниот број прегледани наслови од ексцерпираниот материјал, голем е бројот на насловите што содржат некаков тип на антонимна врска. Од сите наслови со антоними, за потребите на овој труд се селектирани само антонимите во контекстот и во фразеологијата, а претставен е само мал број репрезентативни примери. Контекстуалните антоними се често средства во јазичниот израз на насловите на новинарските текстови и авторите успеваат токму со него да го постигнат ефектот на стилска препознатливост, да изразат креативност и интенцијалност. Фразеолошките изрази се уште едно средство за стилска препознатливост. Ова посебно се постигнува со модификација на старите и на новите фразеолошки изрази. Може да се констатира дека насловите во кои постои антонимна врска се меѓу повпечатливите, особено тогаш кога атонимната врска е во рамките на фразеолошки изрази, посебно кога фразеолошките изрази уште се и модифицирани. Најмногу примери со фразеолошки изрази има во Офф.нет, исто така, не е мал бројот на вакви примери и во Дневник, но за разлика од овие два извора, во другите извори, бројот на овој тип наслови е минимален. Модификацијата како постапка, исто така, доминира во Офф.нет.мк.

Граматичката анализа покажа дека, на морфолошко рамниште, во рамките на насловите на новинарските текстови, во антонимен однос влегуваат различни членови од насловите (именка со именка, придавка со придавка, глагол со глагол, предлог со предлог, прилог со прилог, зборови од различни зборовни групи). Најбројни се примерите во кои во антонимен однос влегуваат две именки (најчесто се сопоставуваат општи именки, а сопствените именки многу поретко), чести се примерите во кои се сопоставуваат придавки и глаголи, а поретко во насловите се среќаваат примери со антонимен пар од прилози, придавки или друг вид на збор. Исто така, ретко може да се сретнат и антонимни парови од различни видови зборови (на пример, помеѓу именка и заменка). На синтаксичко рамниште, спротивставеноста во дел од насловите се изразува во рамките на именската група (или меѓу именските групи), во други наслови спротивставеноста се изразува во реченицата (и тоа, во реченица со еден прирок или во рамките на сложените реченици меѓу дел-речениците).

          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЕКСЦЕРПИРАНА ЛИТЕРАТУРА

Дневник, од јануари 2010 до декември 2010 (пронајдени се 268 наслови со антонимна врска)

Вест, јануари 2011 (пронајдени се 23 наслови со антонимна врска)

Нова Македонија, од  јануари 2012 до мај 2012 (пронајдени се 110 наслови со антонимна врска)

Вечер, од јануари 2013 до јуни 2013 (пронајдени се 59 наслови со антонимна врска)

Окно.мк, од јануари 2014 до јули 2014 (пронајдени се 28 наслови со антонимна врска)

Офф.нет.мк, од јануари 2015 до декември 2015 (пронајдени се 114 наслови со антонимна врска)

КОРИСТЕНИ РЕЧНИЦИ

  1. Конески, Кирил. al. 2003, 2005, 2008, 2011, 2016. Толковен речник на македонскиот јазик том I-VI. Скопје: Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“ – Скопје
  2. Велковска, Снежана. al. 1992, 1997, 2000, 2001. Интенцијално-синтаксички речник на македонските глаголи том I-VI (А-Ш). Скопје: Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“ – Скопје
  3. Конески, Кирил. Правописен речник на македонскиот литературен јазик.

            Скопје: Просветно дело

  1. Димитровски, Тодор. Ширилов, Ташко. 2006. Фразеолошки речник на македонски јази том 1, 2, 3 (А-Ш). Скопје: Огледало
  2. Велковска, Снежана. 2008. Македонска фразеологија со мал фразеолошки

      речник. Скопје: авторско издание

  1. Тасевска, Роза. 2011. Речник на антонимите во македонската лексикографија со руски еквиваленти. Скопје: Филолошки факултет „Блаже Конески“ – Скопје
  2. Manser, Martin H. 1998. Dictionary of Synonyms and Antonyms (1st). Wordsworth

      Classics

 

 

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА (БИБЛИОГРАФИЈА)

(кирилични)

  1. Бандиловска-Ралповска, Елизабета. 2010. Еднокоренската антонимија со префиксот не-кај описните придавки во македонскиот јазик. Во Македонски јазик LXI. Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“: Скопје. 73-84
  2. Бандиловска-Ралповска, Елизабета. 2012. Антонимијата во семантичкиот систем на боите. Во Јазикот наш денешен кн. Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“: Скопје. 165-175
  3. Велјановска, Катерина. 2002. Медиумите и фразеологијата. Во Македонски социолингвистички и филолошки теми. СМЈРМ: Скопје. 51-54
  4. Велковска, Снежана. 2002. Антонимијата кај глаголот. Во Зборник од реферати од Научна конференција XXVIII. Меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура: Скопје. 145-150
  5. Велковска, Снежана. 2008. Антонимијата во народната поезија. Во Литературен збор LV бр. 4-6. Сојуз на друштвата за македонски јазик и литература на РМ: Скопје. 9-23
  6. Велковска, Снежана. 2015. Фразеолошките изрази и нивните модификации во насловите во дневните весници на македонски јазик. Во Македонски јазик LXVI. Институт за македонски јазик „Крсте Мисирков“: Скопје. 27-39
  7. Драгићевић, Рајна. 2007. Лексикологија српског језика. Београд: Завод за уџбенике
  8. Ѓуркова, Александра. 2009. Креативноста и насловот. Во Stylistyka XVIII. Polish Academy of Sciences, Opole University: 273-286
  9. Ѓуркова, Александра. 2009. Збор-два за новинарскиот потстил денес. Во Годишен зборник на Филолошкиот факултет посветен на проф. д-р Лилјана Минова-Ѓуркова. Филолошки факултет „Блаже Конески“: Скопје. 149-161
  10. Петровић, Владислава. 1989. Новинска фразеологија. Нови Сад: Књижевна заједница Новог Сада
  11. Тантуровска, Лидија. 2012. Антонимијата во јазикот. Во Научна дискусија XXXVIII. Меѓународен семинар за македонски јазик, литература и култура: Скопје. 151-331
  12. Тантуровска, Лидија. Затскриеноста на фразеолошките изрази. Во Зборник во чест на проф. Кирил Конески по повод 80 години од раѓањето. Катедра за македонски јазик и јужнословенски јазици на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“: Скопје. 155-161
  13. Цветковски, Живко. 1987. Елипсата кај некои антонимни глаголски изрази. Во Годишен зборник кн. 13. Филолошкиот факултет „Блаже Конески“: Скопје. 155-160

(латинична)

  1. Bučar, 2007. Šarić, Liljana, Antonimija u hrvatskome jeziku: semantički, tvorbeni i sintaktički opis. Zagreb: Hrvatska sveučilišna naklada
  2. Crystal, David. 2003. A dictionary of linguistics and phonetics(5th ed.). Malden, MA: Blackwell Publishing
  3. Grickat, Irena, 1961-1962. O antonimiji. Zbornik Matice srpske za filologiju I lingvistiku IV-V: Novi Sad. 87-90
  4. Jones, Steven. 2002. Antonymy: A Corpus-based perspective. London and New York: Routledge
  5. Kristal, Dejvid. 1988. Enciklopedijski rečnik moderne lingvistike. Beograd: Nolit

 

[1] www.off.net.mk, www.okno.mk

[2]Уште повообичаено би било партизани – Германци

[3]Во овој пример (Лева рака десен џеб) се забележува правописна некоректност, т.е. испуштена е запирката со која спротивставените изрази треба бидат одделени.

[4]„бел образ“ за „неизвалкана чест“, „црн образ“  за извалкана чест

[5]Со значење „пу-пу не важи“ или „прави што сака“, „не си стои на зборот“ (во текст на веб-порталот Македонска нација од 28.10.2015). Со истото значење овој фразеологизам во оваа форма е забележан и во неформална комуникација на интернет-форуми.

[6]Овде измената е направена со дополнувањето „само денарот е вечен“ и со ова дополнување се остварува антонимниот однос.

[7]анг. Make love, not war                                                                                                                                            

[8]Во урбаниот речник: „геј“ – хомосексуалец; „кинкстер“ – љубител на атипичен секс